स्नातकोत्तर डिग्री इन एन्थ्रोपोलोजी | पाठ्यक्रम शीर्षक: मेडिकल एन्थ्रोपोलोजी | Master Degree in Anthropology | Medical Anthropology | Code No.: AN 585 | Semester: III | 2020 | Faculty of Humanities & Social Sciences

 त्रिभुवन विश्वविद्यालय

मानविकी तथा समाजशास्त्र संकाय
डिनको कार्यालय
२०२०

स्नातकोत्तर डिग्री इन एन्थ्रोपोलोजी
पाठ्यक्रम शीर्षक: मेडिकल एन्थ्रोपोलोजी
कोड नं.: AN 585
सेमेस्टर: III

पूर्ण अंक: ६०
उत्तीर्ण अंक: ३०
समय: ३ घण्टा

Group A ( समूह A)

1.Analyzing the discourse and practice of Traditional Medical Practitioners and Traditional Birth Attendants Stacy L. Pigg presents that “development institutions in Nepal are positioned as authoritative mediators of all local worlds.” How do you see her position? Validate your arguments with appropriate examples.

परम्परागत चिकित्सकहरू र परम्परागत धाइआमाहरूको अभ्यास र विमर्शलाई विश्लेषण गर्दै स्टेसी एल. पिगले “नेपालमा विकास संस्थाहरूलाई सबै स्थानीय संसारहरूको आधिकारिक मध्यस्थका रूपमा प्रस्तुतगरिएको छ” भन्छिन्। तपाईं उनको दृष्टिकोणलाई कसरी देख्नुहुन्छ? उपयुक्त उदाहरणसहित आफ्ना तर्कहरूप्रमाणित गर्नुहोस्।

Answer:

स्टेसी एल. पिगले नेपालमा विकास संस्थाहरूले परम्परागत चिकित्सक (Traditional Medical Practitioners) र परम्परागतधाइआमाहरूलाई (Traditional Birth Attendants) “सबै स्थानीय संसारहरूको आधिकारिक मध्यस्थ” (authoritative mediators) को रूपमा चित्रण गरेकी छिन्। यसको अर्थ, विकास संस्थाहरूले स्वास्थ्य र रोगसँग सम्बन्धित स्थानीय ज्ञान रअभ्यासलाई आफ्नै एजेन्डा अनुसार परिभाषित गरेर ‘वैध’ र ‘अवैध’ ठहर गर्ने गर्छन्।

नेपाल जस्तो बहुसांस्कृतिक समाजमा रोग र स्वास्थ्यको व्याख्या विविध हुन्छ। ग्रामीण क्षेत्रमा धामी, झाँक्री, वैद्य, अम्ची वापरम्परागत धाइआमा नै पहिलो उपचारकर्ता हुन्छन्। उनीहरूले मात्र औषधि होइन, सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक रमानसिक सहयोग पनि दिन्छन्। उदाहरणका लागि, गर्भवती महिलालाई धाइआमाले प्रसूति गराउँदा देवी–देवतासँग प्रार्थनागर्ने, जन्मपश्चात परिवारलाई सल्लाह दिने काम पनि गर्थिन्। तर विकास संस्थाहरू (जस्तै WHO, UNICEF, USAID) लेउनीहरूलाई आधुनिक चिकित्साको “सहायक” मात्र बनाए।

१९८० को दशकमा नेपालमा “Trained Birth Attendants” (TBAs) कार्यक्रम ल्याइयो। परम्परागत धाइआमालाई छोटोतालिम दिइयो र उनीहरूलाई सफा ब्लेड, साबुन, र तौलिया प्रयोग गर्न सिकाइयो। यसले आमा र बच्चाको मृत्यु घटाउनसहयोग गर्‍यो तर उनीहरूको मौलिक भूमिका सीमित भयो। उनीहरू अब केवल आधुनिक स्वास्थ्य प्रणालीका विस्तार बिन्दुबने।

त्यस्तै, धामी–झाँक्रीलाई प्रायः “अन्धविश्वासी” भनेर विकास संस्थाले हेर्ने गरे। तर उनीहरूले रोगलाई केवल शारीरिक नभईआत्मा, समाज र वातावरणसँग सम्बन्धित मानेर उपचार गर्थे। उदाहरणका लागि, कसैलाई लगातार टाउको दुखेमा झाँक्रीलेघर–परिवारमा द्वन्द्व, पूर्वजहरूको रीस वा सामाजिक असन्तुलनलाई कारण ठान्थे। यसरी उनीहरूले रोगलाई सामूहिकदृष्टिकोणबाट बुझ्ने गर्थे, जुन आधुनिक चिकित्साले बेवास्ता गर्‍यो।

यसरी, स्टेसी पिगको दृष्टिकोणले देखाउँछ कि विकास संस्थाहरूले स्थानीय स्वास्थ्य ज्ञानलाई आफ्नै संरचनामा मिलाएरनियन्त्रण गर्छन्। यसले परम्परागत अभ्यासलाई कमजोर तुल्याउँछ, तर अझै पनि धेरै ग्रामीण समुदायमा यी अभ्यासहरूगहिरो रूपमा टिकेका छन्।

---

 

 

महत्वपूर्ण बुँदाहरू

• विकास संस्थाले परम्परागत चिकित्सकलाई “आधिकारिक मध्यस्थ” को रूपमा प्रयोग गर्छन्।
• परम्परागत धाइआमाको भूमिका तालिमपश्चात केवल प्रसूति सहयोगमा सीमित गरियो।
• धामी–झाँक्रीलाई अन्धविश्वासको रूपमा चित्रण गरियो, तर उनीहरूको सामुदायिक दृष्टिकोण महत्त्वपूर्ण छ।
• स्थानीय ज्ञानलाई विकास संस्थाले आफ्नो स्वास्थ्य एजेन्डामा मिलाएर नियन्त्रण गर्छन्।
• यसले परम्परागत ज्ञानलाई कमजोर बनाउँछ तर ग्रामीण क्षेत्रमा अझै प्रभावशाली छ।

 

2. What do you understand by hospital ethnography? Do you agree with the idea of Van der Geest and Finkler on the debate of whether hospitals are ‘mainland’ or ‘island’ of culture? Why?

तपाईं अस्पताल इथ्नोग्राफी (hospital ethnography) बाट के बुझ्नुहुन्छ? अस्पतालहरू ‘मुख्य भूभाग’ वा ‘टापु’ जस्तोसंस्कृतिको केन्द्र हुन् कि होइनन् भन्ने वान डेर गीस्ट र फिन्कलरको विचारसँग तपाईं सहमत हुनुहुन्छ? किन?

Answer:

Hospital ethnography भन्नाले अस्पताललाई केवल उपचार गर्ने ठाउँ नभई सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक जीवनकोप्रतिबिम्बका रूपमा अध्ययन गर्ने विधि हो। यसमा anthropologist ले अस्पतालभित्रका सम्बन्ध, शक्ति, व्यवहार, र संस्कृतिलाईअध्ययन गर्छ। यसले देखाउँछ कि अस्पताल “neutral” स्थान होइन, बरु समाजकै सन्दर्भमा बाँच्ने र चल्ने संस्थान हो।

Van der Geest र Finkler ले अस्पताललाई ‘mainland’ वा ‘island’ को रूपमा व्याख्या गरेका छन्।

• Island view अनुसार, अस्पताल समाजबाट अलग, विशेष नियम र व्यवहारमा चल्ने “टापु” हो। यहाँका गतिविधिसमाजभन्दा फरक हुन्छन्—जस्तै uniform, strict hierarchy, biomedical भाषा।
• Mainland view अनुसार, अस्पताल समाजकै निरन्तरता हो। यहाँ हुने निर्णय, व्यवहार र शक्ति सम्बन्ध बाहिरीसमाजसँग गहिरो रूपमा गाँसिएका हुन्छन्।

म व्यक्तिगत रूपमा mainland view मा बढी सहमत छु। किनभने अस्पताल समाजसँग पूर्ण रूपमा छुट्टै छैन, बरु समाजकैराजनीति, वर्ग, लैङ्गिकता, र संस्कृतिले अस्पताललाई आकार दिन्छ।

उदाहरणहरू:

• नेपालका सरकारी अस्पतालमा धनी र गरिबबीचको व्यवहार फरक हुन्छ। धनी वा सम्बन्ध भएका बिरामीलाई छिटोसेवा, गरिबलाई ढिलो वा उपेक्षा। यसले सामाजिक असमानता अस्पतालभित्र पनि झल्काउँछ।
• ग्रामीण महिलाले प्रसूति सेवाका लागि अस्पताल जान डराउने कारण सांस्कृतिक हो—पुरुष डाक्टरले हेर्ने लाज, भाषानबुझिने समस्या। यसले देखाउँछ कि अस्पताल समाजको संस्कृतिसँग जोडिएको छ।
• विदेशमा पनि, अमेरिका वा ब्राजिल जस्ता देशमा जाति वा वर्गअनुसार स्वास्थ्य उपचारमा भेदभाव देखिन्छ।

यद्यपि, केही हदसम्म अस्पताललाई island पनि मान्न सकिन्छ, किनभने यहाँ आफ्नै नियम हुन्छ—sterile वातावरण, biomedical diagnosis, र औपचारिक power hierarchy।

निष्कर्षमा, hospital ethnography ले अस्पताललाई सामाजिक र सांस्कृतिक अध्ययनको प्रमुख स्थलका रूपमा बुझ्छ।Van der Geest र Finkler को बहसले अस्पताललाई अलग टापु भन्दा पनि समाजकै भाग (mainland) भएको प्रष्टदेखाउँछ।

---

महत्वपूर्ण बुँदाहरू:

• Hospital ethnography = अस्पताललाई सामाजिक र सांस्कृतिक दृष्टिबाट अध्ययन गर्ने प्रक्रिया।
• Van der Geest & Finkler → debate: hospital = island vs mainland.
• Island view: अस्पताल समाजबाट अलग।
• Mainland view: अस्पताल समाजकै निरन्तरता।
• अस्पतालमा देखिने असमानता, लैङ्गिक समस्या, राजनीतिक प्रभाव → mainland view लाई बलियो बनाउँछ।
• निष्कर्ष: अस्पताल समाजसँग अलग छैन, बरु समाजकै संस्कृतिको प्रतिबिम्ब हो।

 

3. Discuss how Scheper-Hughes and Lock define three types of body? Why do they think it is essential for medical anthropologists for such classifications?

शेपर-ह्युग्स र लकले शरीरका तीन प्रकारलाई कसरी परिभाषित गरेका छन्? चिकित्सा मानवविज्ञानीहरूका लागि यस्तोवर्गीकरण किन आवश्यक ठान्छन्?

Answer:

 

Nancy Scheper-Hughes र Margaret Lock ले शरीरलाई केवल जैविक संरचना भनेर बुझ्न अधुरो हुने बताएका छन्।उनीहरूको विचारमा शरीरलाई बुझ्दा सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक आयाम पनि विचार गर्नुपर्छ। यस कारण, उनीहरूलेशरीरलाई तीन तहमा वर्गीकृत गरेका छन्—Individual body, Social body, र Body politic। यी तीन दृष्टिकोणले स्वास्थ्य, रोग, उपचार र सामाजिक व्यवहारलाई व्यापक रूपमा बुझ्न मद्दत गर्छ।

a) Individual Body (व्यक्तिगत शरीर):
Individual body भन्नाले प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो शरीरलाई व्यक्तिगत रूपमा कसरी अनुभव गर्छ भन्ने कुरा जनाउँछ। रोग, पीडा, खुशी, भोक, थकाइ वा मानसिक अवस्था सबैलाई व्यक्तिले व्यक्तिगत रूपमा महसुस गर्छ। उदाहरणका लागि, टाउको दुखेको वा श्वास फेर्न गाह्रो भएको पीडालाई अरूले बाहिरबाट अनुमान गर्न सक्छन्, तर वास्तविक अनुभव गर्ने तबिरामी आफैं हो। मेडिकल एन्थ्रोपोलोजिस्टका लागि व्यक्तिगत शरीर बुझ्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ, किनकि उपचार प्रक्रियामाबिरामीको subjective अनुभवले ठूलो भूमिका खेल्छ।

b) Social Body (सामाजिक शरीर):
Social body भन्नाले शरीरलाई समाज र संस्कृतिको रूपक (metaphor) का रूपमा बुझिन्छ। समाजका मान्यता, मूल्य, धर्म, परम्परा र सौन्दर्यका आदर्शहरूले शरीरलाई परिभाषित गर्छन्। उदाहरणका लागि, नेपालमा विधवाले सेतो कपडालगाउनुपर्ने परम्परा, प्रसूति पश्चात “सुत्केरी बस्ने” प्रथा, वा महिनावारी भएका महिलालाई छुट्टै राख्ने चलन—all सामाजिक शरीरका उदाहरण हुन्। यस्तै, कतिपय संस्कृतिमा मोटोपनलाई सम्पन्नताको प्रतीक मानिन्छ भने कतिपयमादुब्लोपनलाई स्वास्थ्य र अनुशासनसँग जोडिन्छ। यसले देखाउँछ कि शरीरलाई बुझ्ने तरिका समाज र संस्कृतिबाट गहिरोरूपमा प्रभावित हुन्छ।

c) Body Politic (राजनीतिक शरीर):
Body politic भन्नाले शरीरलाई राज्य, शक्ति र संस्थागत नियन्त्रणसँग जोडेर बुझिन्छ। यस दृष्टिकोणले देखाउँछ किअस्पताल, विद्यालय, जेल वा सेनाले शरीरलाई अनुशासनमा राख्न नियम बनाउँछन्। उदाहरणका लागि, महामारीकोसमयमा सरकारले अनिवार्य मास्क लगाउने वा खोप लगाउने आदेश दिन्छ। अस्पतालमा बिरामीलाई निश्चित समयमाऔषधि खान, निश्चित खाना खान वा नियम पालना गर्नुपर्छ। यसरी शरीरलाई राज्य वा संस्थाले नियन्त्रण र निगरानी गरेर“शिस्तबद्ध” बनाउन खोज्छ।

किन आवश्यक छ?
Scheper-Hughes र Lock का अनुसार, मेडिकल एन्थ्रोपोलोजिस्टका लागि यी तीन तह बुझ्न अपरिहार्य हुन्छ।

·       Individual body ले बिरामीको व्यक्तिगत अनुभव बुझ्न सहयोग गर्छ।

·       Social body ले संस्कृतिले शरीर र स्वास्थ्यलाई कसरी परिभाषित गर्छ भन्ने प्रष्ट पार्छ।

·       Body politic ले शक्तिले शरीर र स्वास्थ्य प्रणालीलाई कसरी नियन्त्रण गर्छ भन्ने देखाउँछ।

यदि शरीरलाई केवल जैविक दृष्टिले मात्र अध्ययन गरियो भने, स्वास्थ्य र रोगको सामाजिक–सांस्कृतिक र राजनीतिकआयाम हराउँछ। त्यसैले, यी वर्गीकरणले स्वास्थ्यलाई पूर्ण रूपमा बुझ्न र उपचारलाई समाजसँग जोडेर हेर्न मद्दत गर्छ।

निष्कर्ष:
यसरी, शरीरलाई individual, social र political दृष्टिले अध्ययन गर्दा मात्र स्वास्थ्य र रोगको सम्पूर्ण चित्र प्रष्ट हुन्छ। योवर्गीकरण मेडिकल एन्थ्रोपोलोजीको आधारभूत उपकरण हो, जसले स्वास्थ्यलाई समाज, संस्कृति र शक्तिसँग जोडेर गहिरोरूपमा बुझ्न सहयोग गर्छ।

---

✅ महत्त्वपूर्ण बुँदाहरू:

·       Scheper-Hughes & Lock → शरीरलाई ३ तहमा वर्गीकृत गर्छन्।

·       a) Individual body → व्यक्तिगत अनुभव (रोग, पीडा, स्वास्थ्य)।

·       b) Social body → समाज र संस्कृतिले परिभाषित गर्ने शरीर (संस्कार, मूल्य, प्रतीक)।

·       c) Body politic → राज्य र संस्थाले नियन्त्रण गर्ने शरीर (नियम, निगरानी, शक्ति)।

·       मेडिकल एन्थ्रोपोलोजीमा यी वर्गीकरण आवश्यक छन् → स्वास्थ्यलाई जैविक, सामाजिक र राजनीतिक आयाममाबुझ्न।

·       निष्कर्ष: शरीरको सम्पूर्ण अध्ययन यी तीन तहको दृष्टिकोणबिना सम्भव छैन।

Group B:

 

4. Alexander Edmonds portrays that rapid growth in cosmetic surgery among the poor has acquired primacy over the public health programs in Brazil. Discuss what and how such health behavior of poor people has been shaped in neoliberal Brazil.

एलेक्जेन्डर एडमन्ड्सले गरिबहरूबीच सौन्दर्य शल्यक्रियाको तीव्र वृद्धिले ब्राजिलमा सार्वजनिक स्वास्थ्य कार्यक्रमहरूलाईछायामा पारेको चित्रण गरेका छन्। गरिबहरूको यस्तो स्वास्थ्य व्यवहारलाई नवउदारवादी (neoliberal) ब्राजिलले कसरीआकार दिएको छ, छलफल गर्नुहोस्।

Answer:

 

एलेक्जेन्डर एडमन्ड्सको अध्ययनअनुसार ब्राजिलमा गरिब वर्गबीच सौन्दर्य शल्यक्रियाको तीव्र वृद्धिले स्वास्थ्यका प्राथमिकआवश्यकता र सार्वजनिक स्वास्थ्य कार्यक्रमलाई पछाडि पारेको छ। यस प्रवृत्तिलाई बुझ्नका लागि नवउदारवादी(neoliberal) आर्थिक र सामाजिक संरचना लाई आधार बनाउन सकिन्छ। नवउदारवादले व्यक्तिगत स्वतन्त्रता, उपभोग, रबजारमा प्रतिस्पर्धालाई प्राथमिकता दिन्छ। यस सन्दर्भमा, गरिबहरू पनि आफ्नो सामाजिक प्रतिष्ठा र व्यक्तिगत पहिचानबढाउन सौन्दर्य शल्यक्रियामा लगानी गर्न बाध्य भएका छन्।

ब्राजिलमा लोकप्रियता, सामाजिक मान्यता र रोजगारका अवसरहरू प्रायः देखिने शारीरिक सौन्दर्यसँग जोडिएको छ।सरकारी स्वास्थ्य सेवा सीमित र प्रायः अव्यवस्थित भएकाले, गरिब वर्गले प्राथमिक स्वास्थ्य सुविधाभन्दा सस्तो र पहुँचयोग्यसौन्दर्य शल्यक्रियालाई प्राथमिकता दिएका छन्। यसले सार्वजनिक स्वास्थ्य कार्यक्रमहरूको प्रभावकारिता कम गरेकोछ।

नवउदारवादी प्रवृत्तिले व्यक्तिगत जिम्मेवारी र आत्म-सुधारको संस्कृति प्रवर्धन गर्दा, स्वास्थ्य र सौन्दर्य बीचको अन्तर कमदेखिन्छ। मानिसहरू रोग र पोषण जस्ता आधारभूत स्वास्थ्य आवश्यकताभन्दा सामाजिक र सांस्कृतिक दबाबअनुसारशरीरको आकार र रूप परिवर्तनमा ध्यान दिन्छन्।

निष्कर्षमा, ब्राजिलमा गरिबहरूको स्वास्थ्य व्यवहार केवल व्यक्तिगत रोजाइ मात्र नभई, नवउदारवादी नीतिहरू, सामाजिकमूल्य, र बजार संस्कृति द्वारा आकारित भएको छ। यसले सार्वजनिक स्वास्थ्यको प्राथमिकतामा चुनौती सिर्जना गरेको छ रसमाजमा स्वास्थ्य असमानतालाई अझ प्रकट बनाएको छ।

 

5. Through his ethnographic explorations on Vitamin A Programme in Nepal, Ian Harper claims that health development in Nepal has become a mere capsular promise. Discuss, how?

नेपालमा भिटामिन A कार्यक्रम माथिको आफ्नो इथ्नोग्राफिक अध्ययनमार्फत इयान हार्परले नेपालमा स्वास्थ्य विकास केवलक्याप्सुल वाचा (mere capsular promise) बनेको दाबी गरेका छन्। कसरी भन्नेबारे छलफल गर्नुहोस्।

Answer:

 

नेपालमा भिटामिन ए कार्यक्रम सम्बन्धी आफ्ना नृवंशविज्ञान अनुसन्धानमार्फत, इयान हार्परले स्वास्थ्य विकासलाई “केवलक्याप्सुलको प्रतिज्ञा” मात्र बनेको बताउँछन्। उनको दाबी अनुसार, स्वास्थ्य कार्यक्रमहरू प्रायः औषधि वितरण र स्वास्थ्यसूचना मार्फत मात्र चलाइन्छन्, तर वास्तविक स्वास्थ्य सुधार वा समुदायको दीर्घकालीन कल्याणमा पर्याप्त प्रभाव पार्दैन।

हार्परको अध्ययनले देखाउँछ कि भिटामिन ए क्याप्सुल वितरण कार्यक्रमले केवल संख्यात्मक लक्ष्य पूरा गर्नमा केन्द्रित छ।उदाहरणका लागि, जनसंख्यालाई निश्चित समय अवधिमा क्याप्सुल खुवाउने कार्यमा ध्यान दिइन्छ, तर बच्चाहरूको पोषण, खानपानको गुणस्तर, र स्थानीय स्वास्थ्य प्रणालीका चुनौतीहरूलाई पर्याप्त महत्त्व दिइएको छैन। यसले कार्यक्रमलाई“दृश्यात्मक” मात्र बनाएको छ, जहाँ क्याप्सुल वितरण एउटा प्रतीक बन्यो, तर वास्तविक स्वास्थ्य सुधारमा योगदान सिमितरह्यो।

यसको अर्को पक्ष भनेको, स्वास्थ्य विकासलाई सरकार र अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूको प्रवर्धनात्मक उद्देश्य अनुसार मात्र हेरिनुहो। समुदायका वास्तविक आवश्यकता र सामाजिक-सांस्कृतिक सन्दर्भलाई पर्याप्त ध्यान नदिइकन, कार्यक्रमहरू औषधिवितरणमा सीमित रहन्छन्। यसले विकास कार्यलाई औपचारिकता मात्र बनाउँछ र दीर्घकालीन सुधारको संभावना कमजोरबनाउँछ।

सारमा भन्नुपर्दा, हार्परको अनुसन्धानले देखाउँछ कि स्वास्थ्य विकास केवल क्याप्सुल वितरण वा औषधि आधारितअभियानमा सिमित रहनु हुँदैन। यो कार्यक्रमहरूलाई समुदायको जीवनशैली, पोषण, शिक्षा र स्थानीय स्वास्थ्य संरचनासँगजोडेर सञ्चालन गर्नुपर्ने देखाउँछ।

महत्त्वपूर्ण बुँदा:

·       स्वास्थ्य विकास प्रायः औषधि वितरणमा सिमित।

·       दीर्घकालीन सुधार र स्थानीय आवश्यकता अवहेलना।

·       कार्यक्रमले मात्र संख्यात्मक लक्ष्य पूरा गर्छ।

·       सामाजिक-सांस्कृतिक सन्दर्भको महत्व।

·       वास्तविक स्वास्थ्य सुधारका लागि व्यापक दृष्टिकोण आवश्यक।

6. How Michael Foucault has characterized the End of the Eighteenth Century and Nineteenth Century medicine as two major turning points in biomedical history. Validate your arguments with suitable examples.

अठारौँ शताब्दीको अन्त्य र उन्नाइसौँ शताब्दीको चिकित्सा इतिहासलाई माइकल फूकोले बायोमेडिकल इतिहासका दुईप्रमुख मोडबिन्दुहरूका रूपमा कसरी चित्रण गरेका छन्? उपयुक्त उदाहरणहरू प्रयोग गरी आफ्नो तर्कलाई प्रमाणितगर्नुहोस्।

 

Answer:

माइकल फूकोले अठारौँ शताब्दीको अन्त्य र उन्नाइसौँ शताब्दीको चिकित्सा इतिहासलाई बायोमेडिकल इतिहासका दुईप्रमुख मोडबिन्दु (turning points) का रूपमा व्याख्या गरेका छन्। उनका अनुसार, यी दुई कालखण्डले चिकित्सा अभ्यास, शरीरको बुझाइ, र स्वास्थ्यको सामाजिक दृष्टिकोणमा मौलिक परिवर्तन ल्याएका छन्।

अठारौँ शताब्दीको अन्त्य (End of 18th Century):
यस समयलाई फूकोले “Classical Medicine” को अन्त्य र आधुनिक चिकित्सकीय दृष्टिकोणको सुरुवातको रूपमाहेर्छन्। यस समयमा रोग र शरीरलाई सामाजिक र प्राकृतिक कारणसँग अलग गरी अध्ययन गर्न थालियो। फूकोले यसलाई“medical gaze” अर्थात् चिकित्सकीय दृष्टि भनेर चिनाएका छन्। यसको मतलब चिकित्सकले रोगीको शरीरलाई सूक्ष्मअवलोकन, वर्गीकरण, र निरीक्षणको माध्यमबाट अध्ययन गर्न थाले। उदाहरणका लागि, अस्पतालहरूमा रोगीकोअवस्थालाई व्यवस्थित ढंगले नोट गरिन थाल्यो, र रोगहरूको स्पष्ट वर्गीकरण (classification) सुरु भयो। यसलेचिकित्सकलाई केवल रोगको नाममा होइन, रोगको प्रकृति र शरीरभित्र हुने प्रक्रियामा केन्द्रित गरायो।

उन्नाइसौँ शताब्दी (19th Century):
उन्नाइसौँ शताब्दीमा चिकित्सा विज्ञानले आधुनिक रूप लिन थाल्यो। जीवाणु विज्ञान, रोगको कारण पत्ता लगाउने प्रविधि, ररोकथाम सम्बन्धी नयाँ खोजहरूले चिकित्सा अभ्यासमा क्रान्ति ल्याए। लुइ पाश्चरले जीवाणु सिद्धान्तको खोज गरे रजोसेफ लिस्टरले एन्टिसेप्टिक शल्यक्रियाको प्रविधि विकास गरे। यसले संक्रमण नियन्त्रण, सुरक्षित शल्यक्रिया, र रोगरोकथाममा ठूलो प्रभाव पारे। यसैसँग सार्वजनिक स्वास्थ्य र रोगको रोकथामको क्षेत्रमा पनि ध्यान दिइन थाल्यो।

महत्वपूर्ण बुँदाहरू:

·       अठारौँ शताब्दी: रोगको वर्गीकरण, मेडिकल गेज, अस्पतालमा व्यवस्थित उपचार।

·       उन्नाइसौँ शताब्दी: आधुनिक विज्ञानमा आधारित चिकित्सा, जीवाणु सिद्धान्त, शल्यक्रिया सुधार, सार्वजनिकस्वास्थ्य।

·       यी दुई मोडबिन्दुले चिकित्सकको सोच र अभ्यासमा परिवर्तन ल्याए र बायोमेडिकल इतिहासमा नयाँ युगको शुरुवातगराए।

फूकोको दृष्टिमा, यी दुई कालखण्डले चिकित्सा केवल रोग उपचारको माध्यम नभएर सामाजिक, वैज्ञानिक, र संरचनात्मकप्रक्रियासँग सम्बन्धित भएको प्रमाणित गर्छ। यसले आजको आधुनिक चिकित्सा प्रणालीको आधार तयार पारेको छ।

7. Write short note on (any TWO):
a) Disease
b) Widowhood and Social Suffering
c) Medical Gaze

छोटकरीमा लेख्नुहोस् (कुनै दुई):
a) रोग
b) विधवा अवस्था र सामाजिक पीडा
c) मेडिकल गेज (Medical Gaze)

 

Answer:

a) रोग (Disease)

रोग भन्नाले शारीरिक वा मानसिक स्वास्थ्यको असमान्य अवस्था हो, जसले व्यक्तिको सामान्य जीवनशैली रक्रियाकलापमा अवरोध ल्याउँछ। चिकित्सा मानवशास्त्रमा, रोगलाई केवल जैविक दृष्टिकोणबाट मात्र होइन, सामाजिक, सांस्कृतिक र वातावरणीय सन्दर्भबाट पनि विश्लेषण गरिन्छ।

रोग दुई किसिमका हुन सक्छन्: १) बायोलोजिकल/जैविक रोग – जसमा शरीरमा सूजन, संक्रमण वा जैविक असन्तुलनहुन्छ, जस्तै डाइबिटीज, क्यान्सर, मलेरिया। २) सामाजिक रोग – जसमा सामाजिक वातावरण, जीवनशैली वा मानसिकतनावले रोगलाई उत्पन्न वा बढावा दिन्छ, जस्तै डिप्रेशन, तनावजन्य रोग।

मेडिकल एनथ्रोपोलोजीले रोगको अध्ययन गर्दा बिरामीको अनुभव, सांस्कृतिक विश्वास र स्वास्थ्य व्यवहारलाई महत्वपूर्णमान्दछ। उदाहरणका लागि, नेपालमा “ज्वरो” वा “सिउरी” जस्ता रोगलाई परम्परागत स्वास्थ्य मान्यताले असर गर्न सक्छ।यसले बिरामीले औषधि मात्र होइन, धार्मिक, सामाजिक र घरेलु उपचार पनि अपनाउने गर्दछ।

रोगको अध्ययनले स्वास्थ्य नीतिहरू, उपचार विधि र स्वास्थ्य शिक्षा सुधारमा योगदान पुर्याउँछ। बिरामीको शरीर रअनुभवलाई मात्र होइन, समाजको भूमिका र सांस्कृतिक परिप्रेक्ष्यलाई बुझ्नु आवश्यक हुन्छ।

महत्त्वपूर्ण बुँदा:

• रोग केवल जैविक होइन, सामाजिक र सांस्कृतिक प्रक्रियाबाट प्रभावित हुन्छ।
• बिरामीको अनुभव र सांस्कृतिक विश्वास उपचारमा महत्वपूर्ण हुन्छ।
• स्वास्थ्य नीति र कार्यक्रम निर्माणमा रोगको सामाजिक अध्ययन उपयोगी हुन्छ।

---

b) विधवा अवस्था र सामाजिक पीडा (Widowhood and Social Suffering)

विधवा अवस्था केवल वैवाहिक जीवनको समाप्ति मात्र होइन, तर सामाजिक र मानसिक पीडाको स्रोत पनि हो। धेरैसमाजमा विधवाहरूलाई सामाजिक रुपमा अलग राखिन्छ, आर्थिक रूपमा निर्भर बनाइन्छ र केही संस्कृतिहरूमा उनीहरूकोअधिकार र सम्मानमा कमी आउँछ।

नेपालमा परम्परागत सामाजिक संरचनाले विधवाहरूलाई सीमित अवसर र सामाजिक प्रतिबन्धको सामना गराउँछ।उदाहरणका लागि, केहि गाउँमा विधवाले पुनः विवाह गर्न पाउँदैनन्, विशेष समारोहमा भाग लिन पाउँदैनन्, वा सम्पत्ति हकमाअसमानता भोग्नुपर्छ। यसले विधवाको मानसिक स्वास्थ्यमा तनाव, डिप्रेशन र सामाजिक अलगाव निम्त्याउँछ।

सामाजिक पीडा केवल व्यक्तिगत अनुभवमा सीमित हुँदैन; यसले परिवार, समुदाय र समाजमा असमानता र अन्यायलाईप्रवर्धन गर्छ। मेडिकल एनथ्रोपोलोजीले विधवाको सामाजिक सन्दर्भ, स्वास्थ्य अवस्था र मानसिक स्वास्थ्यको अन्तरसम्बन्धबुझ्न आवश्यक ठान्दछ। यस अध्ययनले नीतिगत सुधार, सामाजिक सुरक्षा र मनोवैज्ञानिक समर्थनका कार्यक्रममा योगदानपुर्याउँछ।

महत्त्वपूर्ण बुँदा:

• विधवा अवस्था सामाजिक, आर्थिक र मानसिक दबाबसँग सम्बन्धित हुन्छ।
• समाजमा विधवाप्रति हुने भेदभाव र असमानता पीडालाई बढाउँछ।
• मानसिक स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रम सुधारमा यो अध्ययन उपयोगी हुन्छ।

c) मेडिकल गेज (Medical Gaze)

“Medical Gaze” शब्द प्रसिद्ध फ्रेन्च दार्शनिक माइकल फूकोले आफ्नो पुस्तक The Birth of the Clinic (1963) माप्रस्तुत गरेका थिए। यसले चिकित्सकीय अभ्यासमा शरीर र रोगप्रतिको दृष्टिकोणमा आएको परिवर्तनलाई जनाउँछ।मेडिकल गेजले चिकित्सकले बिरामीलाई केवल सामाजिक वा व्यक्तिगत दृष्टिकोणबाट नभई, शरीरको भौतिक, जैविक ररोगजन्य प्रक्रियाबाट हेर्ने तरिका जनाउँछ।

फूकोका अनुसार, अठारौं शताब्दीको अन्त्यदेखि उन्नाइसौं शताब्दीको सुरुमै आधुनिक अस्पताल प्रणाली, मेडिकल शिक्षा रचिकित्सक-रोगी सम्बन्धमा ठूलो परिवर्तन भयो। चिकित्सकले अब बिरामीको कथनमा मात्र ध्यान नदिई, शरीरका संरचना, लक्षण र रोगको वैज्ञानिक विश्लेषणमा केन्द्रित हुन थाले। यस प्रक्रियामा, बिरामीको व्यक्तिगत अनुभव र सामाजिक स्थितिप्रायः नजरअन्दाज हुन्छ।

उदाहरणको रूपमा, एक चिकित्सकले ज्वरो आएपछि मात्र शरीरमा रहेका सूजन, रक्तचाप, वा प्रयोगशाला रिपोर्टमा ध्यानदिन्छ; बिरामीको पीडा, सामाजिक अवस्था वा मानसिक तनाव दोस्रो स्तरमा आउँछ। यसले स्वास्थ्य सेवामा “अवस्ताविकवस्तुवाद” (objectification) ल्याउँछ, जसमा शरीरलाई रोगको वस्तुको रूपमा हेरिन्छ।

मेडिकल गेजको अध्ययन मेडिकल एनथ्रोपोलोजीका लागि महत्वपूर्ण छ किनभने यसले चिकित्सक र बिरामीको सम्बन्ध, सांस्कृतिक स्वास्थ्य मान्यता, र आधुनिक चिकित्सा प्रणालीको प्रभाव बुझ्न मद्दत गर्दछ। यसले स्वास्थ्य नीति, रोग प्रबन्ध रबिरामीको अनुभव सुधारमा योगदान पुर्याउँछ।

महत्त्वपूर्ण बुँदा:

·       मेडिकल गेजले शरीर र रोगको वैज्ञानिक दृष्टिकोणमा केन्द्रित हुन्छ।

·       बिरामीको व्यक्तिगत र सामाजिक अनुभव प्रायः दोस्रो प्राथमिकता हुन्छ।

·       आधुनिक स्वास्थ्य प्रणाली र चिकित्सक-रोगी सम्बन्ध बुझ्न यसको अध्ययन आवश्यक हुन्छ।